DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU  NEDİR?

Son yıllarda popüler bir kavram haline gelen dikkat eksikliği ve hiperaktivite ile pek çok aile hareketli ve sıra dışı olan çocuklarını “benim çocuğum hiperaktif” diyerek etiketlemeye başladı. Oysa hiperaktivite bozukluğu sadece tıbbı tanı sonucunda karar verilen bir durumdur. Bireyin  davranışlarının dürtüsel bir hiperaktivite bozukluğu olup olmadığını doğru bir şekilde tanılamak gerekmektedir.

Dikkat eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu bireyin yaş ve gelişim düzeyine uygun olmayan aşırı hareketlilik, istekleri erteleyememe (impulsivite) ve dikkat sorunlarıyla kendini gösteren bir psikiyatrik bozukluktur.

 Bir bireyde  dikkat eksikliği veya hiperarkitive bozukluğunun var olduğundan söz edebilmek için, aşağıdaki belirtilerin  yedi yaşından önce ortaya çıkması, davranışların çoğunu en az 6 ay süreyle göstermiş olması ve bu belirtilerin günlük yaşamı etkileyecek boyutta olması gerekmektedir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Belirtileri

Dikkati çabuk dağılır, ödev yapmakta zorlanır, bir an önce bitirmek için hareket etmesinden dolayı genellikle yanlış yapar

Hareketsiz duramaz; elleri, ayakları kıpır kıpırdır

Çocukken koşar ya da tırmanır, yetişkinken yerinde duramaz

Motor takılmış gibi veya düz duvara tırmanırcasına hareketlidir

Uzun süre oturmada sıkıntı yaşar

Dersi dinlemekte zorlanır. Uzun süreli dinleme, izleme ve takip becerisi zayıftır

Sessizce bir şeyle meşgul olmada sıkıntı yaşar

Sık sık dikkati dağıldığı için ders ortamını olumsuz etkiler

Çok konuşur, sıranın kendisine gelmesini bekleyemez. Karşıdaki kişi sorusunu bitirmeden cevap verir. Beklemeye tahammülü olmadığı için başkalarının sözünü keser

Bekleme gerektiren ya da sırayla yapılan işlerde sıkıntı yaşar

Yoğun düşünme gerektiren işlerden kaçınır ya da bu işleri yapmaktan hoşlanmaz

Düzensiz oldukları için eşyalarını, kitaplarını, kalemlerini ve oyuncaklarını sık sık kaybederler.

Okula götürülmesi gereken eşyalarının çoğu çantasında bulunmaz

Çoğu kez neden sonuç ilişkisi kurmadığı için kendisini  tehlikeye atabilirler (Bir anda yola fırlamak gibi )

İsteklerini engelleyemez dürtüsel davranır

Oyunlara  katılmakta ve akranları ile kurallı oyunlar oynamakta zorlandığı için sosyal ilişkileri zayıftır

Dürtüsel davrandıkları için çabuk heyecanlanır, çabuk öfkelenir ve öfkelerini kontrol edemezler

Günlük işlerini unutur

Fiziksel Belirtiler

• Kemik gelişimi geri olabilir,

• Orta kulak iltihabı, üst solunum yolu enfeksiyonu görülebilir,

• İdrar kaçırma olabilir,

• Alerjiler sık görülür,

• Motor koordinasyonu zayıf olabilir,

• Uyku süreleri kısadır,

• Santral sinir sistemleri normale göre daha az çalışır.

 

 “Eyvah Çocuğum Hiperaktif” Demek Yerine Enerjisini  Faydaya Dönüştürmek Mümkün mü?

(Ailelere Öneriler)

Tedavisi ve çözüm yolları mümkün olan hiperaktivite davranışında erken tanı oldukça önemli. Ailenin gözlemleri ile fark edilen hiperaktivite davranışında ailenin profesyonel bir yardım alması gerekmektedir. Geç fark edilen durumlarda çocuklara baskı ve zorlama yapılarak problem daha da çıkmaza girmektedir. Çocuğun davranışlarının dürtüsel bir hiperaktivite bozukluğu olup olmadığını doğru bir şekilde tanılamak ardından da bilinçli ebeveyn yaklaşımları ile çocuklara yol göstermek gerekmektedir. Evde yapılacak bazı doğru yöntemlerle çocukların içinde bulunan enerjiyi pozitif yönde kullanabilmesi, karşılaştıkları zorlukları aşması, hem aileyi içinde bulunduğu kaos ortamından çıkaracak hem de çocuğun gelişimini olumlu yönde etkileyecektir.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan bir çocuğa sahipseniz öncelikle sakin olmalısınız. Panik yapmaya gerek yok, dünyanın sonu değil. Bilmelisiniz ki her çocuk öğrenir, bazıları aynı yolla, bazıları farklı yollarla. Olumlu ve yapıcı bir tavırla çocuğunuzla bağ kurmanız çocuğunuzu geliştirecektir. Unutmayın, sizin sakin olmanız onu da sakinleştirecek en etkili ilacınız olacaktır.      

Hiperaktif çocukların içinde muhteşem bir enerji var. Bu enerjiyi doğru yönetebildiğimiz takdirde diğer çocuklardan çok daha hızlı yol alabilirler. Örneğin koşmak, yüzmek ve at binmek  gibi hareket ve enerji gerektiren alanlarda kolaylıkla  başarı sağlayabilirler

 Peki Neler Yapılabilir ?

Çocuğunuz istemediğiniz bir davranışta bulunduğu zaman kasıtlı olarak sizi sinirlendirmek için bunu yapmıyor. Sizi üzdüğü, ortamı dağıttığı ve istenmeyen bir davranışta bulunduğu için  inanın o da üzülüyor fakat içinde durduramadığı bir sistem var. Bundan dolayı çocuğunuza kızmak, bağırmak ve hakaret etmek çocuğunuzu çıkmaza sürükleyecektir. Çünkü o bilerek ve isteyerek taşkınlık yapmıyor, o  sadece DEHB’na sahip bir çocuk.

Katı kurallar koyup çocuğunuzun tüm bu kurallara uymasını beklemek yerine daha esnek davranışlarda bulunursanız çocuğunuzdaki olumlu değişikliği fark edebilirsiniz. Mükemmeliyetçi beklentileriniz çocuğunuzun pes etmesine neden olabilir. Her şeyi tam yapmasını beklemek yerine yapabildiği şeylere odaklanarak olumlu davranışlarını takdir etmek daha yerinde  olacaktır.

Çocuğunuzun attığı küçük adımları fark edin. Ona kendisini değerli hissettirecek cümleler kurarak, değiştirebildiği küçük şeylerin bir listesini çıkarın. Bu listeyi her gün okuyarak değişimleri güncelleyin, ona güvenin  ve birlikte neler başarabildiğinizi izleyin.

 Ruh sağlığınızı koruyun. Oksijen maskesini önce kendinize takar gibi sizi mutlu edecek sakinleştirecek aktivitelere yer verin. Ailece yapmaktan keyif aldığınız zamanları çoğaltın. Birlikte yürüyüşe çıkmak, kitap okumak, resim yapmak, yemek yapmak aile bağlarınızı güçlendirecektir. Ailece sık sık çocuğunuzun el becerilerini geliştirecek geri dönüşüm etkinleri yapın. Çocuğunuzun sınırlı bir zaman dilimi için sizlere verilmiş olan emanetler olduğunu unutmayın. Tüm bunlar hem size hem de çocuğunuza değişim için fırsat verecektir.

Çocuklara sorumluluk vermek ve ev işlerinde sürece dahil etmek DEHB tedavinde de iyileştirici bir unsurdur. Bu sayede çocuklar yapabilecekleri küçük ev işleri ile ebeveynlerine destek oldukları bilincine sahip olur, kendilerini önemli ve değerli hissederler. Çocukların yaşlarına uygun olarak evde iş yapabiliyor olması özgüven gelişimleri açısından da son derece sağlıklı ve gereklidir.

DEHB’li çocuğunuz için hatırlatıcı alarmlar kurmak etkili olacaktır. Ödev saati, yemek saati, etkinlik saati gibi. Uygulanabilir ve basit kurallar konulması çocuğu pozitif yönde etkileyecektir.

 Çocuğunuzla aranızda özel bir iletişim dili oluşturabilirsiniz. Örneğin arkadaşlarının yanında onu uyarmak yerine parmağınızı şıklatarak durması gerektiğini onu rencide etmeden nazik ve sakin bir şekilde ifade edebilirsiniz.

Hareketli oyunlar oynamasına izin verilip enerjisini attıktan sonra birlikte sessiz ve sakin bir paylaşım yaparak dürtüsel davranışlarını durdurmak için irade geliştirici alıştırmalar yapabilirsiniz. Bunun için tahammül edebileceği en kısa süreden başlanarak örneğin “2 dakika sessizliği dinlemek” gibi süreyi zamanla artırarak sabır eğitimleri verebilirsiniz.Kendilerine özel sevdiği anılarının olduğu bir fotograf köşesi, kitap köşesi oluşturularak daha dingin ve sakin zaman geçirebilmesi sağlanabilir.     

Evdeki eşyalarının yerlerinin belirli olması da DEHB’li çocuğun yaşamını kolaylaştırır. Anahtarın yeri, çantanın yeri, pijamalarının yeri sürekli değişirse çocuğun yaşamı zorlaşacaktır.

Onu, çok abartmadan  meşgul etmenizde yarar var. El işleri, resim, müzik, drama, yüzme, okçuluk gibi sosyal, kültürel, sportif faaliyetlerden ilgi duyduğu ve sevdiği alanlara yönlendirebilirsiniz. Hareketlerini kısıtlamak yerine enerjisini atabileceği alanlar oluşturmak  faydalı olacaktır. Uykusunu almasına, dengeli ve doğal beslenmesine özen gösterin. Doğada vakit geçirmek ve hayvanlarla ilgilenmek  sakinleştirici etki yapar.

Sosyal gelişimlerini desteklemek için drama ve oyunlardan yararlanabilirsiniz. Genellikle  grup iletişimi kurmakta zorlanan bu çocuklar için nasıl iletişim kuracaklarını öğreten oyunlar oynayabilirsiniz. Zaman zaman rol değiştirerek hangi cümleleri kurabileceklerine dair kolaylaştırıcı bir rol üstlenebilirsiniz. Vurma, bağırma ve hakaret etme gibi davranışları varsa oyun yolu ile bağırmadan öfkesini yönetmeleri konusunda yardımcı olabilirsiniz. Öfkelendiği zaman onu sakin bir şekilde dinleyin ve öfkesini nasıl ifade edeceğini ona anlatın. Sakın sakın siz de ona bağırarak olumsuz bir tepki göstermeyin. Size vurmasına ve hakaret etmesine engel olun bunu yaparken de sakin bir şekilde “hayır bu şekilde davranmak yerine öfken geçtiği zaman konuşabiliriz” diyerek sakin bir ses tonu ile öfkesinin geçmesini bekleyin.Çok konuşup sürekli nasihat etmekten sakının.

 

OKUL ORTAMINDA DEHB’Lİ ÇOCUKLARLA YAPILABİLECEK ÇALIŞMALAR

(Öğretmenlere Öneriler)

DEHB’li çocuklar sınıf ortamında dürtüsel olarak sessiz kalmakta ve derse odaklanmakta zorlandıkları için öğrenme ortamını her zaman olumsuz etkileyebilecek bir potansiyele sahiptir. Burada eğitimcinin sınıf yönetimi becerileri açısından en çok dikkat etmesi gereken hususlardan biri  DEHB’li çocukları daha farklı şekillerde meşgul etmeleri gerektiğidir. Sorun sorun olmadan önce müdahale edilmesi öğretmenin işini kolaylaştıracaktır. Her çocuk öğrenir ancak her çocuğun farklı bir öğrenme yöntemi ile derse adapte edilmesi gerekir .Bu noktada öğretmenin sınıftaki öğrencileri çok iyi tanıması, onların istek ve ihtiyaçlarını dikkate alması öğretmeni, sınıf yönetimi açısından güçlü konuma getirecektir.

Unutulmamalı ki, uzun süreli  çalışmalarda ya da dinleme ağırlıklı öğretim durumlarında DEHB’li  çocuk hareket ederken sallanırken dikkatini daha iyi toplayabilmektedir.

DEHB’si olan çocukların sıralarında arkadaşlarını rahatsız etmeden ayakta durmalarına izin verilmelidir. Bir taraftan dersi dinlerken ,  kalem silgi vb gibi çeşitli nesnelerle oynamasına izin verilmelidir.

Bu durumun bir ayrıcalık olmadığı   bu gibi çocuklar için bir gereksinim olduğu, sınıftaki diğer öğrencilerle  paylaşılmalı, ortam yapılandırılmalıdır.

Kalabalık bir sınıfta yer alan DEHB’li bir öğrenciniz var ve ders anlatmanızı olumsuz etkiliyor, dikkati dağıldığı zaman sınıftaki diğer öğrencilerin de dikkatini rahatlıkla dağıtıyorsa neler yapılabilir?

Derse çarpıcı ve farklı bir giriş ile başlamak öğrencilerin dikkatini toplamak ve derse olan ilgisini artırmak için etkili bir yöntemdir.

Öğrencileri soru cevap yöntemi ile derse dahil etmek, mümkün ise yaparak yaşayarak öğrenme ortamlarını çoğaltmak  gerekir.

Özellikle DEHB’li çocukların not alma hızını artırmak için bazı kısaltmalar geliştirilebilir. Örneğin- örn; hayat bilgisi-hb; negatif-n gibi bu sayede çocuklar yazı yazma eylemini daha erken bitireceği için tahammül sınırları zorlanmamış olacaktır.

Öğretmenin sürekli   hareket halinde olan ve odaklanamayan bir öğrenciyi “yapma, otur, yerine geç” diye uyarmak zorunda kalması hem çocuğu kendine dair  olumsuz inançlara ve ümitsizliğe sevk eder, hem de öğretmenin sınıftaki hakimiyetini   zayıflatır. Bunun yerine çocukla birebir iletişim kurularak öğretmen öğrenci arasında sadece ilgili  öğrencinin anlayacağı özel bir dil geliştirilebilir.Bir bakış, bir duruş, bir işaret simgesi ( el şıklatma, göz kırpma vs.) gibi.Bu işaret ile mesajı alan öğrencinin dikkati sınıf ortamında rencide olmadan toparlanmış olacaktır.Bu sayede çocuğun olumlu özellikleri artırılabilir.

DEHB’li çocukların tahtadan veya kitaptan bakarak deftere kopyalama ihtiyacı azaltılmalı, onlara daha hareketli olabilecekleri alanlar sunulmalıdır. Örneğin;

• Sınıf dışında bir şeyler getirip götürme
• Kalem açma
• Tahtayı temizleme
• Ödev, kağıt  dağıtma-toplama
• Teneffüse ilk çıkma
• Başka arkadaşlarına yardımcı olma
• Sınıfta fıkra, öykü anlatma gibi görevler  verilerek  çocukların kontrollü bir şekilde hareket etme ihtiyacı karşılanmalıdır. Bunun yanında kıpırdanma, ayağa kalkma gibi küçük hareketleri  görmezden  gelinmelidir.
• Sınıf içindeki başarı açısından sonuca değil sürece odaklanmak ve öğrencinin atacağı küçük adımların dahi fark edilerek öğretmen   tarafından ifade edilmesi olumlu davranış değişikliği sağlayacaktır.

Ödev ve Çalışmanın Düzenlenmesi

DEHB’si olan çocuklar;

-             Ödevi eksik, yanlış alabilir  veya hiç almayabilirler

-             Ödev yapmaya başlayamaz veya sürdüremez

-             Ödev yaparken çabuk sıkılır ve dikkatini çabuk dağıtır, başka şeylerle ilgilenir.

-             Ödevi  acele acele yapar, bundan dolayı hatalar fazla olur ve yanlış yapar.

-             Ödevlerin tarihini unutur, ödevlerden söz edilince hırçınlaşır.

 

        Ödev Verilirken ;

           -DEHB’li  bir öğrenciye uzun uzun yazı ödevleri vermek yerine, hareketli yapabileceği etkinlik, deney ve araştırma ödevleri verilmesi daha uygun olabilir.

       Ödev Yaparken;

-             DEHB’si olan bir kişi için uzun ve yorucu yazılar  değil kısa ve pratik not kağıtları etkili olacaktır.

-             Öğrencinin sesten veya aşırı sessizlikten dikkatleri dağılıyorsa, kişisel  özellikleri dikkate alınarak ortamın sesini maskelemek için hafif, klasik müzik dinletilebilir.

-             Odanın içinde yürüyerek çalışmak, kondisyon bisikletinde kitap okumak, ezber yapmak gibi yöntemler hem kişinin hareket etme ihtiyacının giderilmesine, hem de uyanık kalmasına yardımcı olabilmektedir.